Za serbske dušepastyŕstwo

30 lět STSRC

14. apryla 1994 jo zejšło jadnab 10 luźi w Dešnje, aby załožyli Spěchowańske towaristwo za serbsku rěc w cerkwi z. t. Ako prědnego pśedsedarja su wuzwólili fararja Helmuta Hupaca. Iniciatiwa załoženja jo wujšła wót tegdejšego wušego promšta Reinhardta Richtera (1928–2004), kenž jo se wuraznje zasajźił za Serbow w ewangelskej cerkwi. Cerkwja tencas njejo wiźeła w Bramborskej žednu zagronitosć za serbske źěło. Prědna serbska namša nowšego casa 27. septembra 1987 jo była wuslědk angažementa Serbow samych. Bazowodemokratiske gibanje jo wjadło k załoženju źěłoweje kupki Serbska namša, kótaruž krajna cerkwina synoda jo pśipóznała w nalěśu 1989 ako cesnoamtsku strukturu. Cłonki kupki su se wjele lět procowali wó pśistajenje serbskego duchownego pśi ewangelskej cerkwi Barlinja–Bramborskeje. Pokazujucy na brachujuce pjenjeze a z twarźenim, až dolnołužyske wósady sami serbskich fararjow njepominaju, cerkwja jo to stawnje wótpokazała. W tej situaciji jo šło wó to, druge financielne srědki za serbske dušepastyŕstwo namakaś. W nowo załožonem towaristwje wušy promšt Richter jo sam pśewzeł funkciju pókładnika. Tak jo se raźiło, samostatnje pjenjeze wót sponsorow zawarbowaś. Z tym Spěchowańske towaristwo jo mógało pśistajiś Jura Franowa (1937–2016) z Picnja ako prjatkarja, a serbske cerkwine žywjenje jo dostało mócny póstark. Wót togo casa jo se pśiwobrośiła kupka Serbska namša głownje pśigótowanjeju serbskich abo dwójorěcnych namšow. Wšykne druge nadawki, ako na pśikład wudawanje spiwaŕskich a drugich duchownych knigłow, jo pśewzeło towaristwo, we wuskem wótgłosowanju z kupku Serbska namša. Lěcrownož pódpěra wót cerkwje jo była snadna, wóžywjenje serbskego cerkwinego žywjenja jo stojało w srjejźišću prědnych 20 lět procowanja towaristwa. Jo Martinoju Herchoju źěkowaś, až nastajenje cerkwje napśeśiwo Serbam jo se zasadnje změniło w casu jogo statkowanja ako wušy promšt w lětach 2011 do 2018. W běgu zjadnośenja ewangelskeju krajneju cerkwjowu Barlinja–Bramborskeje a Šlazyńskeje w lěśe 2004 jo se pśewzeła serbska kazń wót šlazyńskeje Górneje Łužycy do nowo wutwórjoneje cerkwje EKBO. Cerkwja jo zachopiła płaśiś źěl źěłowego městna za serbskego dušepastyrja, nejžpjerwjej pśez pjenjeze, kenž su pśišli wót wuglowego koncerna Vattenfall. Toś te pósćenje jo pósrědnił Manfred Hermaš, tegdejšy župan slěpjańskeje kupki Domowiny a pó cerkwinej serbskej kazni nadawk mějucy za Serbow. Ako financielna pódpěra jo wopśestała pó pśewześu brunicoweje šparty pśez LEAG, jo wobzamknuła krajna synoda EKBO, až ze swójskimi srědkami nadalej pódpěrujo serbske dušepastyŕstwo. W slědnych lětach jo se pówušył późěl za městno serbskego dušepastyŕstwa na 38 %. Weto lažy wjeliki źěl serbskego cerkwinego žywjenja nadalej na ramjenjach aktiwnych lajkow. Jim mamy se pśedewšym źěkowaś, až serbska wósada jo źinsa wažny rěcny rum.

Hartmut S. Leipner, komentar na cerkwinem boce w Nowem Casniku, 2014-04-11

Mój Bog

Jan 13,1–15.34–35

Ga som jogo slědny raz wiźeł? Źo jo to było, co jo gronił? To su za mnjo wažne pšašanja, gaž derje znaty abo lubowany cłowjek jo wumrěł. Ja wopytajom se dopomnjeś na wšykno, což smy tencas cynili, a pšašam se tych, kenž su teke pódla byli: „Móžoš se hyšći spomnjeś na to, ako wón jo hyšći z nami był?“ Derje tym, kótarež su se mógali rozžognowaś a samo slědne słowa sobu dostali. Wóni je mógu wobchowaś cas cełego žywjenja a wótergi teke dalej dawaju. Wót wótkazanja Jezusa rozpšawijo źinsajšny pěty źeń śichego tyźenja, ten zeleny stwórtk. Póchad togo pomjenjenja njejo ceło jasny. Jadna teorija groni, až luźe su se něga kšuśe měli pó pśedpisach spóśenja a jědli jano něco zelenego, ako zeleninu, salaty a zela. Z tym su kśěli pśiwześ móc nalěśa a jogo gójeński wucynk za cełe lěto.

Jezus sejźi gromaźe ze swójimi pśijaśelami na pśedwjacoru žydojskego swěźenja pesach. Pó žydojskej tradiciji se tomu wjacoroju groni seder. K wjaceri se jě tradicionelna jěza ako maca – ten njekwasony klěb – a pijo se wino. K tomu se cytaju abo spiwaju bibliske teksty. Na tom wjacoru Jezus se wzejo wjele casa na rozžognowanje, wuskoboźijo wuknikow, wumyjo jim nogi a dajo słowa a znamjenja za pśiducy cas mimo njogo. A toś te wótkazanje jo žywe. Hyšći źinsa wuznawamy, gaž Bóže blido swěśimy, až Jezus jo nam kradu bliski. Cesćimy jogo, gaž we wobjadnosći klěb złamjomy a wino rozdźelijomy: Kristusowe śěło za tebje dany – Kristusowa kšej za tebje pśelata.

Na tom wjacoru Jezus jo wułožył zmysł swójeje smjerśi. Jo wiźony ako wopor, wón woprujo swójo žywjenje, swóju lubosć za nas, aby my tu šansu dostali, z Bogom se wujadnaś. Jezus groni:

Nowu pśikazń wam dajom, aby se mjazy sobu lubowali; rowno ako ja was som lubował, aby wy se tež lubowali.
Na tom budu wšykne huznaś, až móje hukniki sćo, gaž wy lubosć mjazy sobu maśo. ^{Jan 13,34–35}

Hartmut S. Leipner: Bóže słowo we RBB 28.03.2024 (źeń wustajenja Bóžego blida/zeleny stwórtk)

Bibliski citat pó: Biblija: Nowośišć na zakłaźe serbskeje Biblije z lěta 1868. Chóśebuz: Spěchowańske towaristwo za serbsku rěc w cerkwi 2020.

Wobraz: Leonardo da Vinci L’ultima xena, 1498.

Měrowe gołubiki?

Komentar k Serbskej iniciatiwje za měr w Ukrainje

Som zaźiwany, až nichten wót awtorow iniciatiwy njejo pśišeł na ideju, mě se pšašaś, co ja wót togo źaržym. Jo ga derje znate, až som wót slědnego lěta powědaŕ źěłoweje kupki słowjańskich mjeńšynow we FUEN (Federalistiska unija europskich narodnosćow). Ukraina a tamna wójna jo stawna tema FUEN a pśedmjat wšakich deklaracijow a naraźenjow. Abo jo se něchten informěrował pla Ukrainarjow ako na pśikład pla teje ukrainskeje doktorandki lipšćańskeje sorabistiki, kótaraž póchada z wobsajźonego Ługanska, kak wóna se ma a co wóna se mysli wó okupaciji abo wó pózdatnem „neutralnem pasmje“? Ceła Ukraina jo swóju šansu měła ako neutralne pasmo, ale nichten njejo to kśěł. W prědnej rěze nic rusojske mócnarje, kenž měni, až Ukraina słuša do jich imperiuma.

Werchowna rada Ukrainskeje jo wobzamknuł w decemberje 2023 nowu kazń wó narodnych mjeńšynach. Lěcrownož hyšći njejsu wšykne problemy rozwězane, Europska unija jo wjelgin chwaliła póstup. FUEN jo w dobrem kontakśe z tamnymi mjeńšynami. W aprylu ja se sam póram do Ukrainskeje, aby se informěrował wó situaciji Rutenow. Na wjelikem forumje wó Ukrainje załožby Konrada Adenauera we februarje w Barlinju jo było wiźeś, až njeglědajucy na wójnu kraj jo na dobrem puśu do europskeje integracije a njetrjeba žedno rozpokazanje słowjańskich ludow za reorganizaciju administracije, ako apel naraźijo.

Ja derje rozmějom póžednosć za měru, až se sam cujom zawězany kśesćijańskej měrowej etice. Ale napadowańsku wójnu se njeskóńcyjo ze spušćenim 100 měrowych gołubjow. Ten „cesćony kněz prezident Putin“ jo rowno skšuśił swóju diktaturu z tym, až jo dał zamordowaś wobuznego pśeśiwnika Alekseja Anatoljewiča Nawalnego. W apelu citěrowanej sw. Cyril a Metod njamatej nic ze suroweju rusojskeju politiku cyniś, rowno gaž se moskojski patriarch Cyril I. se wjelicujo pódla diktatora. W něntejšnej Rusojskej jatšy njejsu statny swěźeń. Ale casy budu se měniś… Som wiźeł prědny rusojski jatšowny marš, ako luźe su se zmužnje wudali na zakopowanje Nawalnego.

Barbarstwo se njeskóńcyjo tym, až se jomu źělnje pśigłosujo abo jogo propaganda se wóspjetujo. Pódaś druge lico njegroni se pónižyś, ale pominaś wiźony byś ako rownopšawny. To jo to, což Ukraina cyni. Wóna njejo žeden wazalowy stat Rusojskeje, z kótarymž wóna móžo wobchadaś, ako co. W apelu se pišo, až sankcije deje pśestaś. Ale co jo ze cłowjeskim śerpjenim, ze znicowanymi městami? Chto za to zapłaśijo? Něntejšna rusojska diktatura njesmějo dobyś, nic drugego njepśiźo do pšašanja.

Ja som pśeznanjony, až wětšyna serbskego luda to teke tak wiźi. Pśeśiwo tomu, což awtory apela su twarźili, ja cwiblujom, až Serby napšawdu jich naraźenje mógu slědowaś. Teke druge słowjańske kraje to njebudu pódpěrowaś.

Hartmut S. Leipner, komentar w górnoserbskej rěcy w Serbskich Nowinach 11.03.2024

O śichy źeń a swěty

Knigły Milana Hrabala

Spěchowańske towaristwo za serbsku rěc w cerkwi z. t. jo wudało wósebne knigły z basnju českego awtora Milana Hrabala „Pó droze śerpjenja a wěry“, kótarež su nadalej aktualne. Wšake pśestajarje su zmóžnili tekst wudaś w šesć rěcach – mimo originala w češćinje teke w serbskima rěcoma, w pólskej, nimskej a engelskej rěcy. Knigły wudopołniju wšake historiske wobraze z dolnoserbskich ewangelskich namšow.

W basni Hrabala źo wó jědro kśesćijańskeje wěry. Symbol jatšownego tšojenja jo kśica ako znamje śerpjenja a naźeje. Česki awtor slědujo kśicnu drogu a dajo móžnosć, w póbóžnosći a wobmysliwosći drogu Jezusa Kristusa sam sobu hyś, wót zasuźenja pśez Pilatusa, tu cełu drogu ze wšyknym zacwiblowanim a śerpjenim, až na Golgatu z kśicowanim a wumrěśim. Póśěgujo se na pasiońske teksty z Biblije a tradicije a źaržy nam našu situaciju a póstajenje pśed wócyma.

Žednogo kśesćijana njemusyš tšojenja na Śichem pětku rozkładowaś. Wujasnijo to sławny nimski kjarliž „O Haupt voll Blut und Wunden”, kenž jo pśełožył dolnoserbski basnikaŕ Mato Kosyk ako „O śichy źeń a swěty” a Michał Nawka do górnoserbskeje rěcy ako „Ow hłowa krawa zbita“. Milan Hrabal pśedstajijo 14 stacijow togo dnja, aby my mógali namakaś slědy Jezusa w swójom žywjenju. Pśedlažeca baseń se orientěrujo na tradicionalnu formu katolskeje liturgije. Ale teke ewangelske kśesćijany mógu ju derje wobmyslowaś. Tak to jo rozpominanje na zgromadny Kněz cerkwjow, teke w tych wšakich rěcach. Jezusowe śerpjenje se njeskóńcyjo ze zagubjenim, ale z wumóženim. Pósołstwo Jezusa Kristusa, jogo žywjenje a wumóženje, jo ten zakład, kenž nas zjadna we wěrje na togo Boga, kenž bu cłowjek. Baseń njeglěda jano na zachadne śerpjenje. Rownocasnje źo wó to, tšojenje žałosći a wuměranja do našogo casa pśinjasć, do carnych flakow pśibytnosći. Wó to ga rowno źo, což rozpšawa wó pasionje Jezusa nam pokažo: Bog nas luźi njespušćijo, wón jo tam, teke we wjelikej zagubje a bólosći. Naša naźeja jo to, což jo pokazane na titelowem boce knigłow ako wobraz hołtarja Serbskeje cerkwje w Chóśebuzu: „Ta kšej Jezu Kristusa, togo Syna Bóžego, wucysćijo nas wót wšyknogo grěcha.”

Knigły Milana Hrabala su k dostaśeju w Smolarjec knigłaŕni abo pla Spěchowańskego towaristwa za serbsku rěc w cerkwi z. t. pód mejlowu adresu serbska.wosada@posteo.de. Wóni su dermo, pjenjezny dar za źěło Serbskeje wósady jo móžny.

Hartmut S. Leipner: „Ow ćichi dźeń a swjaty“. Artikel w górnoserbske rěcy w Katolskem Posołu 10.03.2024

Wužowy kral נְחֻשְׁתָּן

4 Mojz 21,4–9

I.

My wšykne derje znajomy wšake powěsći wó wužowem kralu. W Bórkowach a wšuźi w Błotach ga namakajomy na pókóńcu domow grědy ze symbolom dweju kronowaneju wužowu.

Jadna bajka wulicujo, až něga raz w kuždem domje dwa wuža žywej byłej stej. Wónej stej se samej zastarowałej z mloku krowow z groźi. Weto stej byłej witanej gósća, až gluku a strowosć pśinosowałej stej. Wuže su měli krala, kenž jo nosył wobźiwowanu drogotnu kronu na głowje. Někotare póžedne luźe su wopytali ze šydnosću a złosću tu kronu kšadnuś. Dobrośiwym luźam pak wužowy kral kronu jo pódarił.

Druga powěsć źo tak: W něgajšnych casach jo było tšašnje wjele wužow w Błotach, až su byli napšawdna žałosna ploga za luźi. Jadnogo dnja ga jo pśišeł pótajmy wandraŕ a groni: »Ja cu wam wužow wugnaś!« Luźe su dejali wuryś dłymoku jamu a delu na nju połožyś. Ako jo cas pśišeł, wón jo gronił: »Ze wšych stron budu pśiś wuže ze swójimi kralami. Gaž zachopijom z guslowanim, wóni se kśě na mnjo garnuś. Krotko do togo pak do jamy padnu. Comy se naźejaś, až pśi tom sam njepadnjom z wužami do jamy.« Muž jo stupił na delu a grał lubosnu melodiju na swójej flejśe. Pótom jo se tśi raze pókłonił do kuždego njebjaskego směra a zasej grał na flejśe. Naraz jo było słyšaś źiwne šwarcanje w lufśe. Ze wšyknych stron su how pśilězli wuže, prězy te wužowe krale ze swójimi złośanymi kronami. Jo było same błyskotanje a šćanjenje, ako luźe do togo žednje wiźeli njejsu. Wuže su wšykne padnuli do jamy. Jaden wužowy kral pak jo pśišeł guslowarjeju blisko. Ten jo zakśiknuł a padnuł do jamy. Malsnje su luźe pśichwatali ze šupami a špódami a zasypali gad a muža. Lud jo był wumóžony.

II.

Mě se zda, až ta bajka by se teke góźiła za Bibliju. Wuznamny wužowy kral mógał byś ten šydny wuž, kenž jo zawjadł Hejbu w paradizu. Ale našo bibliske tšojenje, kenž smy rowno w nimskej rěcy słyšali, ma wažne rozwucowanje za nas, lěcrownož wěste paralele su widobne. Gadojte wuže su wjelika ploga za Hebrejarjow na jich drogowanju pó pusćinje. Na pśikaz Boga Kněza cyni Mojzas późiwny trik: Gótujo guslowaŕski kij z bronze abo kupora we formje wjelikego wuža. Chtož na togo kuporowego wuža póglědnjo, wóstanjo pśi žywjenju. Naša błośańska powěsć jo była ceło konkretna: Gadojte cerwje padnu do dłymokeje jamy, a jo był kóńc z plogu. Kak ten trik z kuporowym kijom funkcioněrujo, wóstanjo wjelike pótajmstwo. – Njejo to zwite? Njewzejśo mě to za złe, ale take něco nic njejo za pśirodowědnika, ako ja som. Som skeptiski, gaž nabóžninske praktiki se naměraju ako magiske abo guslowaŕske. Zrazom wěm, až dajo wjele wěcej mjazy njebjom a swětom, což njamóžomy jadnorje rozkłasć. Nic wšykno, což ja njerozmějom, dej byś automatiski šarlataństwo abo wobšuda. K tomu pśiźo, až Biblija powěda k nam we słowach starych wobrazow, kenž lěbda naměsće rozmějomy. Pó słowje móžomy snaź wześ naše błośańske bajki, ale nic bibliske rozpšawy. Pótakem co štycy za magiju z kuporowym wužom?

III.

Źomy hyšći raz pitśku slědk. Israelity su zdychowali w egyptojskem njewólnistwje. Jo se wukopało, až Mojzas njejo princ egyptojski, ale ten muž, kótaryž dejał lud wjasć do lichoty. Ale droga jo pśeliš dłujka a napinajuca. 40 lět buźo warnowaś, až israelski lud dojźo do zlubjonego kraja, do Kanaana. Luźe su pak zabywate. Na tom dłujckem drogowanju su zabyli ten śěžki cas w Egyptojskej. Kuždy źeń jano mana, ten njebjaski klěb, su skjaržyli. Njejsu mógali wěcej wěriś na nowy kraj, w kótaremž mloko a mjod běžytej,^2 Mojz 3,8 ako jo zlubjone było. A lud bu njesćerpny na droze a powědašo pśeśiwo Bogu a Mojzasoju^{4 Mojz 21,4} – tak stoj w našej serbskej Bibliji. W originalnem hebrejskem tekśe to zni wjelgin statkownje: Jich duša jo sprěła. Ta sprěta duša móžo jano glědaś na horicont tšachotow a błudnych drogow a nic dalej. Njoco wiźeś, což jo južo zwónoźone, wšykne dobre nazgónjenja su knicomne. Duša połneje naźeje, kenž jo mógała sebje a drugich wuskoboźiś, ta žywjeńska móc, kenž jo pomogała dłujki cas tšadanja pśetraś, jo zeschnuła. Z tym luźe šample pó pusćinje a su se wěste: Smy wšykne pśeraźone a wobšuźone. A chtož ma winu, jo teke jasne. To su te tam górjejce! Demonstracije su se zachopili, a plakaty su byli wiźeś: »Mojzas musy pšec«, »Njetrjebamy žednych 10 kaznjow«, »Źo ga jo něnto ten njewidobny Bog, ten pśeradnik«, atd. Pastyrje su blokěrowali drogi ze swójimi wójcami a kózami. Z takeje towarišnostneje depresije wen namakaś, njejo lažko. Nostalgija jo se rozšyrjała. Co ga jo lichota napśeśiwo starej wěstośe egyptojskej. Pjerwjej jo było wšykno lěpjej.

Njespokojnosć jo pópšawem wažna gónjeca móc. Smy pominane, lěpše drogi namakaś. Njespokojnosć z něntejšneju situaciju móžo wubuźiś wažne pśeměnjenja. Ale ta njespokojnosć, kótaruž cesto wiźimy ako cyste barcanje, njepokažo žednu drogu do pśichoda. Jo wjelgin lažko, drugich pśeskjaržowaś a do winy daś: »Cogodla sćo wy nas wen zwjadli z Egyptojskeje? My se žadamy toga žraśa how!«

Ale pótom se stanjo wopšawdu to, což wóni Bogoju a Mojzasoju wumjatuju. Smjertna tšachota pśiźo, kšajźu a malsnje. Ze wšych rožkow, z pěska, z kamjenišćow, wšuźi wulězuju wuže, zmije, smjertne kobry, hunderty. Kusnjenja se pale ako wogeń a skóńcuju. Jo to Bóža štrofa? Co wón lud marskaś? Wó tom njejo žedno grono w tšojenju. Jano se wěcownje wulicujo, až Bog społnijo rowno to, což su jomu pódsuwali.

Wuže njejsu nic wósebnego w pusćinje. Zawěsće jo měł israelski lud swóju wobuzu z nimi. Ale w bibliskem tšojenju kusanje a zagadowanje matej hyšći drugi wóznam. Južo w prědnych wulicowanjach Biblije stoj wuž powšyknje za grěch, za to złe. Za to, což nas zawjedujo, něco złego cyniś. Wuže su pótakem wěcej ako gadowate zwěrjeta w biologiskem zmysle. Su symbol za to, což kusa a našu dušu zagadujo a sprěwa.

IV.

Israelske luźe w pusćinje njejsu wěźeli dalej a na kóńcu su pśišli k Mojzasoju: My smy grěšyli, až pśeśiwo Bogu Knězoju a pśeśiwo tebje smy powědali, pšos Boga Kněza, aby wužow wót nas wzeł.^{4 Mojz 21,7} Pśiwdaś słabosći a póznaś wopacne zaźaržanje jo wuměnjenje za nowy zachopjeńk. Kak móžomy namakaś wódaśe grěchow pla Boga, kaž smy rowno bjatowali we wěrywuznaśu? To wopisujo tšojenje na kradu interesantnu wašnju: Tegdy źašo Kněz k Mojzasoju: Wugótuj sebje kuporowego wuža a staj jogo do wusoka k znamjenjeju. Chtož skusany jo a póglědnjo na njogo, ten buźo žywy wóstaś.^{4 Mojz 21,8} Njejźo wó to, wužow do dłymokeje jamy chyśiś a wšykno zasypaś. Z wócowu, z myslow? Ně, ceło nawopak: Stajśo se wašym tšacham! Wužow Bog njewzejo pšec, ale wón weto gój. Scena se zda pitśku ako fantasy-film abo magija. Wóni dejali glědaś na kuporowego wuža na špicy kija, a chtož to cyni, wóstanjo pśi žywjenju. Kak stoj w psalmje 23? Twój kij a pótykac mě troštujotej.^{Ps 23,4}

Ja wjetujom, wšykne su to cynili, lěc su tomu wěrili abo nic, to jo była ta jadnučka šansa. Wobraz jo archaiski, ale wóznam jo zawěsće jasny: »Póglědajśo dokradnje!«, groni Bog, »glědajśo na to, což was chórych wucynijo a wašu dušu zagadujo. Gaž to rozmějośo, móžośo se wustrowiś.« Bog njewótpóra wužow, cłowjek musy nawuknuś, z nimi wobchadaś. Komu se to raźijo, móžo kronu dostaś, rowno ako w bajce, kótaruž som wulicował na zachopjeńku.

Wobchadanje z grěchami, póglědanje na to, což dobre a měrne žywjenje zagadujo jo wažne wuměnjenje na gójenje a wumóženje. Dla togo glědamy teke w pasiońskem casu na Jezusa. Co wiźimy? Bog pśiźo k nam, aby nas wumóžył. Wón pśiźo k nam we wšakich formach. Wón pśiźo, ale nic na taku wašnju, ako luźe w pusćinje wócakaju. To jo skóro pśecej tak. Wón njewzejo jadnorje pšec śerpjenje a grěch. Ale wón wugój, kradu ako wesrjejź wužow w pusćinje. Co wiźimy? Wuža z kupora, kśicu ze cłowjekom. Kaki zmysł maju kśice w našych cerkwjach? Glědamy na katowański rěd abo na naše pśejźenja a grěchy?

Jogo kij a pótykac mě troštujotej. Wón paso mě na zelenej łuce a wjeźo mě k fryšnej wóźe.^{Ps 23,4.2} We wšyknom móžomy se zmakaś z Bogom, kenž nas za ruku wzejo a nas wumóžyjo. Dowěra na Boga wótgadujo a źaržy pśi žywjenju mjazy wužami.

Hartmut S. Leipner, prjatkowanje na drugej njeźeli spótnego casa w Bórkowach, 2024-02-25

Wótegrono

K komentaroju „Wróćo k wěcownosći!“ Marka Wjeńki, Serbske Nowiny 2024-02-02, s. 1

Kněz Wjeńka wjeźo demagogisku argumentaciju, kótaraž wěcowna njejo. Njejźo wó sejźeński pórěd w parlamenśe. Teke wšake ludowe strony maju swóje kśidła na lěwem a pšawem boce. To jo normalna demokratija a part politiskego graśa. Pšawicaŕski ekstremistiska strona AfD pak pušćijo wěc a wěcej ten normalny ramik a co wótpóraś partajowu demokratiju. Samske šćuwanje pśeśiwo parlamentarizmoju znajomy z historije a teke jich konsekwence. Gaž kněz Wjeńka kradu glěda, móžo zawupytnuś, až bejnje wěcownje se demonstrěrujo pśeśiwo pšawicaŕskemu ekstremizmoju a nic pśeśiwo pšawicy powšyknje.

Rozymne zrědowanje pšašanja pśiśěgnjenja a wuběgańcow jo něco drugego ako cowanje ekstremistiskich elitow wó remigraciji. Toś to słowo wužywaju ako eufemizm za deportaciju. Pśedsedaŕ frakcije AfD w bramborskem sejmje jo gronił, až to jo zlubjenje, gaž k mócy pśidu. Deutschland den Deutschen – Nimska Nimcam – kaki zuk ta parola ma za Serbow? Ceło wěcownje.

Hartmut S. Leipner, komentar w górnoserbskej rěcy w Serbskich Nowinach, 2024-02-05

Sola scriptura

Wšykno pismo jo wót Boga zapódane a wužytne k wucbje, k pówucenju, k pólěpšowanju, k wótkubłanju w pšawdosći. (2 Tim 3,16)

Mjertyn Luther jo sformulěrował ako jědrowu sadu reformacije, až swěte pismo jo jadnučke žrědło a norma kśesćijańskeje wěry (łatyński sola scriptura). Pśeśiwo pśegnawanej interpretaciji, až Biblija dajo pó słowje absolutnu wěrnosć, dejmy se wuwědobniś, až bibliske knigły same su nastali w dłujkem procesu tradicijow a až njejsu padnuli z njebja. Z nimi se dajo nawězaś na wšake cłowjeske nazgónjenja z Bogom pó lěttysacach, aby nam switało, co žywjenje na se ma. W tom zmysłu móžomy rozměś Bibliju ako Bóže słowo, na kótarež musymy słuchaś pśecej znowa a kenž dejmy zjadnośiś z našymi nazgónjenjami. Biblija njejo jadnore Bóže wuzjawjenje, ale pósrědnijo cłowjeske znankstwo wót togo, w rěcy znamjenjow a pśirownosćow, kenž su charakteristiske za cas jich nastaśa. Biblija njepowěda žednu pśirodowědnu rěc, ale ma metaforisku rěc wobrazow. Wót bibliskeje rěcy płaśi, až wobraze njedeje se měś pó słowje, howac wěra se pśewobrośijo do pśiwěry. Tejerownosći pak wobraze se njedeje wótpokazaś, dokulaž wobraze su, howac rozym zanjeroźijo do suchego racionalizma. Źinsajšny problem z bibliskimi wobrazami jo, až lěbda su wót wšogo zachopjeńka k rozměśeju. Pominaju kompetentnu interpretaciju z dosegajucymi pśedznaśami. Ale Bibliju njamóžomy swójowólnje wukłasć, musymy se orientěrowaś pó jeje nutśikownem měritku. Toś to srjejźišćo swětego pisma jo Luther wuzwignuł: To njejo nic drugego ako pósołstwo Jezusa Kristusa. Z ewangeliumom, z teju dobreju powěsću Jezusa, ako wuchadnišćo kśesćijańskeje wěry móžomy se derje orientěrowaś, teke młogi cerkwinski rozsud kritizěrowaś a samo jadnu abo drugu wónaku pasažu Biblije pšawje zarědowaś. Bibliske teksty njepópisuju wědomnostne fakty, ale je wułožuju, aby pósrědnili esencu cłowjeskeje eksistence. Cytanje Bóžego słowa w Bibliji jo ako pśeswětlowanje swójskeje duše. Dejali to pómałku a z wobmyslowanim gótowaś, aby ten wužytk měli, kenž górjejcne gronko mjaseca pódajo. Gaž chwataš pó góli, njewiźiš ptaški a zwěrjeta. Gaž wzejoš se cas a kradu glědaš, jich rědnosć se pokažo.

Hartmut S. Leipner, Bóže słowo w Nowem Casniku 2024-02-15

Napominanja

List na Hebrejarjow 12,12–18.22–25

I.

Połojca prědnego mjaseca nowego lěta jo južo mimo, ale dopominajśo se hyšći na waše dobre wótmyslenja na nowe lěto? Wěcej sporta, strowje se žywiś, raz jadne dobre knigły cytaś? Musym na našogo nana mysliś, kenž kužde lěto twardučko jo zlubił, kuriś pśestaś. Jo wuźaržał raz dwa, raz tśi tyźenja, raz južo poł lěta, pón jo było wšykno zabyte. My bratśi njejsmy to jomu za złe wzeli, jano smy se smjejkotali, gaž kužde lěto z tym znowa jo zachopił. The same procedure as every year. Ja za mój part som južo dawno spušćił take nowolětne wótmyslenja, nanejmjenjej zjawnje. – Co pak su naše plany w pśirownanju k tomu, což Bog z nami wótmyslone ma. Doma smy cesto słyšali tu sadu: „Cłowjek se mysli, Bog wjeźo – Der Mensch denkt, Gott lenkt.“ Wót togo wótwóźujomy wšake napominanje, kenž zazdaśim Bog za nas ma. Źinsajšny prjatkaŕski tekst jo połno takich napominanjow.

¹²Togodla hukšuśćo zasej wisecej ruce a mucnej kóleni,
¹³a cyńśo pšawe slědy z wašyma nogoma, aby nichten se njepódštapił ako chromy, ale skerjej se hustrowił.
¹⁴Žeńśo za měrom ze wšyknymi a za wuswěśenim, bźez kótaregož nicht Boga Kněza njebuźo wiźeś.
¹⁵A glědajśo na to, aby nicht slězy njewóstał za Bóžeju gnadu, aby niźi někaki kórjeń górkosći njerosł a njeměr njenapórał.
¹⁶Aby nicht njebył huraŕ abo njeswěty ako Ezaw, kótaryž za jaden jěź swój pjerwonarod pśeda.
¹⁷Pśeto wy wěsćo, až wón teke pótom, gaž kśěšo žognowanje hobderbnuś, bu zajśpjony, pśeto wón njenamaka město k pokuśe, lěc rowno ju ze łdzami pytašo.
¹⁸Pśeto wy njejsćo pśišli ku górje, kenž se dajo dotyknuś, a ku górucemu wognju daniž k śmě a k śamnosći a k njewjedru;
²²Ale wy sćo pśišli ku górje Cion a k městnoju žywego Boga, k njebjaskemu Jeruzalemu a ku zgromaźinje wjele towzynt janźelow, na swěźeń. ^{Hebr 12,12-18.22}

II.

Gaž swěźeńske dny su mimo, śěžko padnjo se zmógnuś a znowa se motiwěrowaś. Gaž wam se pódobnje źo, njejsćo daloko wót togo, což bibliski tekst z Lista na Hebrejarjow pomina, lěcrownož nejžpjerwjej njejo lažko, wšykno rozměś. List z togo wuchada, až zagórjetosć wěry prědnych kśesćijańskich wósadow jo zajšła. Wšykno jo pitśku wóteběrało. Mócy staršeje generacije su słabjeli – kak móžomy ten elan dalej dawaś, su se pšašali. Ta ceła wěc se jadnomu abo drugemu znata zda, nic ga? To njejo nic z bibliskego casa. Pónjeźele změjomy zasej zmakanje źěłoweje kupki Serbska namša. Kak móžomy wšykno zwónoźeś, gaž pśi bliźe sedaju pśisamem jano rentnarje? Kak móžomy našu zagórjetosć młodej generaciji pósrědniś? Ceła situacija rožojta njejo. Wót cerkwje słyšymy, musymy žariś, žariś, žariś. Njejo dosć dorostowych fararjow za tych, kótarež su šli na wuměńk. Wósady bywaju wětše a wětše. To nas wjelgin mucni, a w nejgóršem paźe wó cełu wěc wěcej njeroźimy. Ceło na zachopjeńku bibliskego teksta stoj:

Togodla hukšuśćo zasej wisecej ruce a mucnej kóleni,
a cyńśo pšawe slědy z wašyma nogoma, aby nichten se njepódštapił ako chromy, ale skerjej se hustrowił.^{Hebr 12,12–13}

Rědnje, až how se njewóspjetujo kněžecy powšykny pesimistiski zuk, ale se glěda doprědka: Lubše luźe, až nichten njewochamnjejo! Pórajmy se! Pšosym žedno wugranjanje!

Ale njejo to pśewjele za nas, kenž wšuźi starcyjomy na naše mroki? Móžomy rozměś taku dynamiku a zagórjetosć, kenž List na Hebrejarjow pokažo? Njejsu to pśewusoke wupominanja? Njejo to něco za drugich? List jo pśeliš radikalny: Se wě, z Bóžeju pomocu móžomy to zwónoźeś. Spominajśo se hyšći na gódownu powěsć? Prědna sada janźelow na pastyrjow na poli jo: Njebójśo se! Jo, cogo se bójmy?

The same procedure as every year, co howacej? Dejmy se zmógnuś a se wjaseliś. Pósoł Pawoł pišo w swójich listach to samske ako stoj teke w starych žydojskich tekstach: Gaž my to njecynimy – chto howac dej to cyniś? Pawoł to konkretizěrujo: Wy maśo zawinu se wjaseliś, móžośo se wjaseliś w Knězom. Abo, ako stoj ku kóńcoju našogo teksta z Lista na Hebrejarjow:

Ale wy sćo pśišli ku górje Cion a k tomu městu žywego Boga, k njebjaskemu Jeruzalemu a ku zgromaźinje wjele towzynt janźelow, na swěźeń. ^Hebr 12,22

Chto, gaž nic my, zamóžo a jo zwólny, wjasele mjazy luźimi rozšyrjaś? Bóža pomoc njejo daloko. Ako som pśemyslował, kak móžo dalej hyś ze źěłom kupki Serbska namša z mjenjej pjenjezami a mjenjej luźimi, dostał som telefonat z Drježdźan, až organist Žeńskeceje cerkwje planujo turu pó Łužycy pśed swětkami a co jano w serbskich cerkwjach graś a se pšaša za serbskimi kompozicijami, kenž móžo graś. Wjaselśo se!

III.

Njeznaty awtor našogo prjatkaŕskego teksta jo wjelgin dobry znajaŕ hebrejskeje Biblije, našogo Starego testamenta. Pytaj měr a žeń za nim.^Hebr 12,14 To jo citat z psalma 34. Lěto jo pór dnjow stare, starosći pak su jadnake. Kak móžomy do nowego lěta startowaś z naźeju? Žeń za měrom – kak móžomy to cyniś?

Jaden ze zwěrnych powědarjow Bóžego słowa w serbskem rozgłosu jo mě napisał kóńc zajźonego lěta, až žeden optimizm juž njamóžo rozšyrjaś a njamóžo nadalej Bóže słowo zapowědaś. Rezignacija ga njejo dobry raźiśel, tšach njejo žeden luby pśewóźowaŕ. Źo wó gnadu, wó lubosći Boga, lubosć, kenž groni, njejsy sam we wšyknom, což pśiźo. Som tam za tebje, zasajźijom se za tebje, rowno, gaž se bula w žywjenju.

Som jomu wótegronił z citatom wót Anne Frank: „Wiźim, ako swět se pomałem wěc a wěcej pśeměnja do pusćiny. Pśecej głosnej słyšym pśiduce grimanje, kenž teke nas wusmjerśijo, sobu zacuwam žałosć milionow luźi. Ale weto, gaž glědam do njebja, se myslim, až se wšykno zasej wobrośijo k dobremu, a pokoj a měr pśidu do swětowego pórěda.“

IV.

Generelne zacuśe, až něga jo było lěpjej, jo iluzija. Konflikty zachadnosći su zawina za rozestajanja źinsa. „Njejo žedna droga k měroju. Měra jo ta droga.“ Tak jo to zwuraznił Mahatma Ghandi. To ma teke z tym cyniś, kak ze sobu wobchadamy. Wjelgin cesto se myslimy, až dejmy pšawo měś abo dostaś. Musymy se pśesajźiś abo naše pśeznanjenja zašćitowaś. Za awtora Lista na Hebrejarjow pak jo něco drugego wažne:

Glědajśo na to, aby nicht slězy njewóstał za Bóžeju gnadu, aby niźi někaki kórjeń górkosći njerosł a njeměr njenapórał. ^Hebr 12,15

Tekst pódajo Ezawa ako wjelgin špatny pśikład, kenž za soki pśec chyśijo Bóže žognowanje. Wón jo pótom žywy był na kšomje towarišnosći a jo musał zacwiblowany pytaś za tym, což jo njewobmyslone zejgrał. List na Hebrejarjow jo pśeliš kšuty. Groni: Jo njegluku měł, ale wón ma sam winu!

Ale to cysta wěrnosć abo kóńc tšojenja njejo. Dłujka zwada mjazy Jakubom a Ezawom, kótaruž namakajomy w 1. knigłach Mojzasa, jo měła glucny kóńc. Wónej stej se wujadnałej. Za mnjo jo to jadna z wjelgin gnujucych scenow Starego testamenta: Jakub ma wjeliki tšach, ako wiźi swójogo bratša, kenž slědk pśiźo z wjelikeju armeju.

Ezaw pak běźašo jomu napśeśiwo a hobejma jogo a padnu jomu hokoło šyje a póškašo jogo a wónej se daštej do płaca.^{1 Mojz 33,4}

Napśeśiwo prjatkaŕskemu tekstoju jo Ezaw měr za sebje a swójich luźi napšawdu namakał. Njejo wěrno, až njeměr a gramota musytej traś nimjernje. Mamy pśecej wudrogu, musymy se jano za nju rozsuźiś. To jo pominanje na kuždego samego a zwisujo z pśewinjenim rezignacije. – Mój pśijaśel jo se rozsuźił, dalej cyniś ze serbskim Bóžym słowom za rozgłosu. Som jomu gronił, lěpjej jo cwiblowaś w serbskej rěcy nježli mjelcaś w nimskej rěcy.

Hartmut S. Leipner, prjatkowanje w Drjejcach na drugu njeźelu pó tśoch kralach, 2024-01-14

Wumóžaŕ

מֹשֶׁה

W starem Testamenśe namakojomy stare alternatiwne gódowne tšojeńko. Toś to tšojeńko ma pak kradu druge wupyšnjenje ako našo, kenž w cerkwjach swěśimy. Žedne janźele njewustupuju, žedna jutšna gwězda njejo a žedne lubosne zwěrjeta njejsu, ako my stajijomy ku gódam doma do našych drjewjanych žłobikow. Ale teke w tom alternatiwnem tšojeńku jo na zachopjeńku tšach wjeliki, lěcrownož njejo carna, śicha noc. Wšykno se tšoj na swětłem běłem dnju. Małe źiśetko se naroźijo – co jo jogo pśisud? Wjelika dramatika jo spóznaś. Wšykno jo se stało južo 1200 lět pśed Jezusom. Móžomy pak direktny zwisk mjazy tyma dwěma naroźenjoma póstajiś. To, což jo było w tych starodawnych casach, jo póstajiło dalšne žywjenje našogo małkego Jezusźiśetka.

¹A jaden cłowjek wót Lewijowego domu se zgnu a weze Lewijowu źowku.
²A ta žona bu ze źiśimi a póroźi syna. A gaž wiźešo, až wóno rědne góle běšo; zataji wóna jo tśi mjasece.
³A gaž jo dlej njamóžašo wuchowaś, wugótowa kašćik wót sćiny a zamaza jen z glinu a ze smołu a połožy góle do njogo a zatka jen do sćiny pśi brjoze Nila.
⁴Ale sotša gólacka stojašo znazdala, aby zgóniła, kak se jomu zejźo.
⁵A faraonowa źowka źěšo dołoj a kśěšo se kupaś we wóźe, a jeje kněžny chójźachu pśi brjoze Nila. A gaž ten kašćik we sćinje wuglěda, pósła swóju słužabnicu tam a da jen dosegnuś.
⁶A gaž jen wótcyni, wupyta wóna góle, a lej, gólack płakašo. Ga to jo ju wjelgin gnuło, a wóna źašo: To jo jadno wót hebrejskich źiśetkow.
⁷Toś groni jogo sotša k faraonowej źowce: Dejm ja tam hyś a zawołaś jadnu wót hebrejskich žeńskich, kótaraž góle ma pśi se, aby wóna śi góletko seśiła?
⁸Faraonowa źowka źašo jej: Źi tam. Źowćo se zgnu a zawoła góleśa mamu.
⁹Ga jej źašo faraonowa źowka: Wzej to góletko a seś jo, ja cu śi to zarownaś. Ta žeńska weze to góle a kubłašo jo.
¹⁰A gaž góle wjelike bu, pśinjase wóna jo faraonowej źowce, a wóno bu jeje syn. A gronjachu jomu Mojzas, pśeto wóna źašo: Som jogo z wódy wuśěgnuła. ^{2 Mojz 2,1–10}

Jo wšykno tak naplanowane, tak póstajone ako stoj w knigłach Exodus, w drugem kapitelu? Legenda jo taka rědnučka, až jo wupyšnjona we wšakich filmach ako ten wót Disneyja The Prince of Egypt (Egyptojski princ).

Hebrejarje su pódtłocone w Egyptojskej. Ale wóni se woboraju pśeśiwo bonoju. Farao pśikažo, až se jim deje wusmjerśiś wšykne nowo naroźone góletka. W tej situaciji se naroźijo Mojzas ako syn jadneje žeńskeje a jadnogo muskego z roda Lewitow. Israelity mógali juskaś w tych słowach, kenž derje znajomy: Źinsa jo se wumóžnik naroźił. ^{Lk 2,11} Ale na jadnom boce hyšći njejsu se to wuwědobnili, a na drugem boce to lubjej njekśěli wutšubiś w tej wjelikej tšachośe. Gólack se chowa doma, ale jogo maś njewě se žedneje rady a jogo wusajźijo. Rowno źowka togo faraona, kenž jo pśikazał zabijanje wšyknych žydojskich gólackow, sćinowy kašćik namakajo a źiśe wumóžyjo. Ze snadneju ironiju se wulicujo, až Mojzasowa sotša kradu pśipadnje mimo pśiźo. Na jeju dobru radu faraonowa źowka wustajijo rowno jogo mamu ako seśelnicu. Móžomy se pśez to źiwaś, až princesna ned spóznajo, až góle jo jadno wót hebrejskich źiśetkow. Ako bu wětšy, pśiźo na faraonowy dwór a dostanjo wót princesny mě Mojzas. To se drje póśěgujo na egyptojske słowko „mś“ – póroźiś. Znajomy na pśikład take formy ako Tutmosis, což wóznamjenijo „bog Tut jo póroźił“. Ale direktne pomjenjowanje jadnogo boga njejo w mjenju Mojzasa póstajone. Stary Testament wót togo wuchada, až princesna wupytajo hebrejske mě מֹשֶׁה z wuznamom „Wón jo wuśěgnjony z wódy“. Ale historiska wěrjepódobnosć groni, až egyptojska princesna hebrejski powědała njejo.

W rědnej bajance to wšak musy byś, wšykno druge teke pasujo gromaźe: Pśiducy wumóžnik Israelitow póchada z roda Lewitow – to su te pótomniki Lewija, kenž se pózdźej póstajiju ako mjeršniki w templu. Jogo hebrejska mama jogo seśi, a wón se wě nosy hebrejske mě. A na kuždy pad musy jaden princ byś, kenž Israelitow wumóžyjo. Ale to pśiźo akle pózdźej w běgu legendy.

Ako Biblija wulicujo, jo Mojzas ta centralna wósoba nejstaršych stawiznow Israela. Lěbda něchten ma taku awtoritu a pśiźo Bogoju tak blisko. W nadawku Boga Kněza wulichujo israelski lud z egyptojskego pódtłocowanja, pśiwzejo na górje Sinai kazni Boga a wjeźo Israelitow 40 lět pó pusćinje až na kšomu zlubjonego kraja, źož wumrějo. Žydojska a kśesćijańska tradicija stej wopisowałej pyšny wobraz Mojzasa. Nejžwažnjejšy dypk jo ten: Wón jo kaznidawaŕ, kenž Israeloju jo zapowědał wólu togo jadnogo samego Boga. Na direktne pšašanje Mojzasa na górje Sinai Bog wón sam se pśedstajijo. Wótegronijo ze źiwnučkem gronkom: Ja budu ten, kótaryž ja běch. ^{2 Mojz 3,14} Ceło glucny ten serbski pśełožk njejo. Luther jo w nimskej Bibliji tšochu lěpjej sformulěrował. Pó słowje stoj w 2. knigłach Mojzasa: הְיֶה אֲשֶר אֶהְיֶה, což jo pśestajone do našeje rěcy: „Bog – to groni: Ja budu tam.”^{Ex 3,14} Bog Mojzasoju sobu dajo, až jogo mě dejmy rozměś wót werba byś we futuru: Ja budu. Bóže mě groni, až pśibytnosć w žałosći abo w tešnosći njejo wšo. Bog jo pśichod. Wón buźo tam, lěcrownož njamóžomy jogo wiźeś. Teke Mojzas jo jano wiźeł palecy śernjowy keŕ na górje. Wót togo momenta, ako Mojzas se wrośijo wót góry dołoj k swójomu ludoju, jo jogo rola wudopołnjona. Legendarny Mojzas jo stratega a wójnstwowy wjednik pśi wuśěgnjenju z Egyptojskeje. Wušej togo jo wón prědny mjeršnik Boga, kenž direktnje dalej dawa Bóže kazni.

Se wě, až njedejmy wócakaś, až historija pśed wušej 100 generacijami pó słowje jo tak była. Mojzas jo kradu symboliska póstawa, kótaraž charakterizěrujo pśechod k monoteizmoju. W tom zmysle dejmy teke rozměś wšykne detaile wupyšnjoneje legendy jogo naroźenja a wumóženja.

Pśipódla gronjone, take bajanki wót namakanych góletkow, kenž změju wjelicny pśichod, su byli w asyriskich casach kradu popularne.

Skócyjomy wjele stolěśow doprědka. Zasej se deje zamordowaś wšykne źiśi, tenraz w Bethlehemje. Ale zasej jadno hebrejske góle jo se mógało wuwinuś w Egyptojskej z teje tšachoty. Naroźenje togo góleśa źinsa swěśimy. Wón jo pśichod. Bog jo pśichod. Wón buźo tam. Ta powěsć Boga za Mojzasa stoj teke w srjejźišću našogo gódownego pósołstwa: Njebójśo se,^{Lk 2,10} ja som z wami kuždy źeń, až do kóńca togo swěta^Mt 28,20

Hartmut S. Leipner: Prjatkowanje na serbskej gódownej namše w chóśebuskej Serbskej cerkwi 2023-12-25.

Wobraz: https://my.relilab.org/material/dornbusch-freiheit-und-gebote-gottes/learnview/

Módlenje

Nejrědnjejša definicija módlitwy stoj w Starem testamenśe, w prědnych knigłach Samuela. Mjeršnik Eli wiźi žeńsku Hanu, ako sejźi a póśicho we se powěda. Ako wón se źiwa a se jej pśigronijo, wóna wótegroni: „Ja som swóju wutšobu pśed Knězom wusypała.“ Eli jej na to groni: Źi w měrje, Bog Israela śi dopołnijo twóju pšosbu.

Njamóžomy se wěsty byś, až Bog pśecej naše žycenja pó słowje dopołnijo. Ale wón nam pśisłucha. Młoge luźe se mysle, až w nutśikownosći teke k nam powěda. Žydojstwo ga njerozmějo módlitwu ako jadnoru pšosbu na Boga, ako bjatowanje (wót nimskego słowa bitten), ale ako našo nutśikowne pśeměnjenje, aby rozměli Bóžu wólu. Biblija nas wuskoboźijo, jaden za drugego se módliś: „Njepśestanjomy za was k Bogu se módliś a pšosyś, aby napołnjone byli z wuznaśim jogo wóle we wšyknej mudrosći a duchnem rozměśu.“ (List na Kolosarjow 1,9). Gaž jaden cłowjek za drugego se módli, jo to zapšosba. Móžomy se módliś za blidom, zajtša pó stawanju, połdnjo abo pśed spanim. Jadnorje móžomy Bogoju wulicowaś, co rowno se myslimy abo cujomy. Abo wupytajomy módlitwu, kenž se nam wósebje spódoba. Rěc, w kótarejž se módlimy, njegrajo žednu rolu.

Hartmut S. Leipner: Słowo na drogu. Ze źiśimy se módliś. Chóśebuz: Spěchowańske towaristwo za serbsku rěc w cerkwi 2023.
Wobraz: de.wikipedia.org